در جستار پیشین روند بستن قراردادهای ایران با امریکا را تا نخست وزیری هژیر مشاهده کردیم و دیدیم که چون هژیر از نظر دولت انگلستان مناسب نبود زیرا :1- او در کابینه قوام السلطنه وزیر دارایی بود،ودر همان کابینه قرارداد بکار گیری مستشاران امریکایی بسته شد. 2-دیگر اینکه هژیر برای بکارگیری از حق مردم ایران از بهره برداری از نفت جنوب درصدد اجرای تنظیم لایحه ای مشتمل بر 25 مورد از تخلفات اساسی و غیر قابل انکار شرکت نفت ایران و انگلیس از مفاد قرارداد 1933 را از آن شرکت درخواست کرده بود که نمایندگان خود را برای گفتگو در مورد این تخلفها به ایران بفرستد. و برای همین هم دیدیم که چگونه انگلیس آشوب و بلوا به پا کرد تا هژیر با اینکه بیشترین آرا را آورده بود پس از 5 ماه از کار کناره گیری کرد. اکنون به ادامه جستار می پردازیم:
زمان پسین برای درخواست تمدید قرارداد گفته شده، پیش از شهریور 1331 و زمان امضای تمدید قرار داد 29 اسفند 1331(20مارس 1953) بود و جالب اینجاست که هر دو کار را نخست وزیر وقت، یعنی دکترمحمد مصدق بدون سر و صدا به انجام رسانده است.
توضیح کوتاهی در این مورد
همانگونه که دیدیم، دولت امریکا از دولت های روس و انگلیس پیروی کرده و در تصرف ایران شرکت نمود، یعنی در اواخر جنگ جهانی دوم. پس از آن یکسری قرارداد دوجانبه و محرمانه با دولت ایران بست، که به موجب این قراردادها که آخرین آن در تاریخ 6اکتبر 1947(13مهرماه1326)در کابینه قوام السلطنه توسط وزیر جنگ این کابینه و سفیر کبیر امریکا به امضا رسید،به مستشاران و کارکنان گروههای نظامی امریکا در ایران انواع مصونیت ها و امتیازها داده شد.
دولت هایی که چنین قراردادهای محرمانه ای در مورد همکاری نظامی با امریکا بسته اند، پنهانی بودن آنها را به صلاح دولت و ملت دانسته و به استناد پاره ی آخر اصل24 قانون اساسی مشروطیت، از انتشار آنها و درخواست طرح و تصویبشان در مجلس شورای ملی خودداری کرده بودند.
اصل24 قانون اساسی مشروطیت:بستن پیمان نامه ها،سندهای سیاسی(مقاوله نامه ها)،دادن امتیازات بازرگانی و صنعتی و کشاورزی و...چه اینکه از سوی درون ایران باشد و یا برون از ایران، بایدبه تصویب مجلس شورای ملی برسد به جز پیمان نامه هایی که پنهان نمودن آنها به صلاح دولت و ملت باشد.اما چون پنهان ساختن پیمان نامه ها به موجب اصل 24 نام برده شده به بهانه صلاح دولت و ملت نمی توانسته است ابدی باشد از برای همین اصل 52 متمم قانون اساسی مشروطیت وظیفه های این گونه پیمان نامه ها را روشن می سازد.
اصل52متمم قانون اساسی مشروطیت:پیمان نامه هایی که برابر با اصل 24 قانون اساسی در تاریخ 14 ذیقعده 1324 پنهان نمودن آنها لازم باشد، پس از اینکه آن دشواری ها از بین رفت و همینکه منافع و امنیت کشور بایسته بود، با توضیحات لازم از سوی پادشاه به مجلس شورای ملی و سنا داده می شود.
همچنانکه پیش از این نیز اشاره شد، محمدرضاشاه پهلوی در آغاز پادشاهی خود تا چندین سال نفوذی در کابینه های وقت و در تعیین سیاست و اداره امور کشور نداشت، و در دادن مصونیت قضایی نا محدود به مستشاران امریکایی، دارای دخالتی موثر و تعیین کننده نبوده است.
با تنظیم و تصویب کنوانسیون مربوط به روابط سیاسی بین دولت ها، از سوی سازمان ملل متحد در وین، که در تاریخ 18آوریل 1961(29 فروردین1340) به امضای نماینده ایران نیز رسیده بود، بهانه خوبی بدست شاه و دولت ایران افتاد که در جهت متعادل کردن مصونیت های داده شده به مستشاران نظامی با بلندپایه گان سفارت امریکا به گفتگو بپردازند.
توضیح کوتاهی در مورد کنفرانس وین و ماده گفته شده
کنفرانس وین برای روشن ساختن وضع خدمت ماموران دولتی در کشورهای دیگر تنظیم شده است و امتیازاتی که هر دولت به موجب آن به ماموران فرستاده شده از سوی سایر کشورها می دهد،متقابل می باشد.بدین معنی که همان مزایا را درست در مورد ماموران فرستاده شده خود از سایر کشورها دریافت می دارد.
برای مثال هم اکنون دولت جمهوری اسلامی با حدود 80 کشور جهان روابط سیاسی دارد. با این معنی که در حال حاضر ایران در این 80 کشور دارای سفارتخانه است و هزاران نفر ایرانی به عنوان دیپلمات و مامور سیاسی(با گذرنامه سیاسی) و یا به عنوان کارمند اداری و فنی(با گذرنامه خدمت)در سایر کشورها به خدمت سرگرم هستندو از مصونیت ها و مزایای مندرج در کنوانسیون وین استفاده می نمایند و در برابر به همان تعداد سفارتخانه از کشورهای بیگانه در تهران وجود دارد و هزاران نفر خارجی با استفاده از همان مزایا و مصونیت ها سرگرم خدمت می باشند.
اکنون اگر بتوان مزایا و مصونیت های داده شده به «کارمندان اداری و فنی» را «کاپیتولاسیون» (Capitulation) نام نهاد، در این صورت باید گفت که مزایا و مصونیت های داده شده به دیپلمات ها و ماموران سیاسی ایران در 80 کشور جهان، تمام این کشورها را بصورت مستعمره ایران درآورده است!!! زیرا که مصونیت ها و مزایای دیپلمات ها و ماموران سیاسی ایران در سایر کشورها بمراتب بیش از«کارمندان اداری و فنی» است.
این کنوانسیون را نماینده ایران در اتریش در تاریخ 18آوریل1961 برابر با (29فروردین ماه1340) امضا کرده، و در تاریخ 3اکتبر1964 برابر با(21مهرماه1343) در مجلس شورای ملی مورد تصویب نهایی قرار گرفته و به آگاهی دولت رسیده است.
به موجب این قرارداد و یا کنوانسیون گفته شده، بطورکلی فرستادن افرادی از سوی دولت خود در دراز مدت و یا کوتاه مدت برای خدمت در کشور دیگر برای حفظ منافع و توسعه روابط کشورشان در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی، و از این گونه، با کشور جای خدمت«ماموریت» نامیده می شود.
در آن کنوانسیون، از« سفیر» به عنوان «رییس ماموریت» نام برده شده و سایر«کارکنان ماموریت» به سه گروه تقسیم شده اند:
1- کارمندان سیاسی , 2-کارمندان اداری و فنی , 3-خدمه مامور
گروه نخست،رییس ماموریت یعنی سفیر نیز در زمره آنان است،دیپلمات شناخته می شوند و دارای گذرنامه سیاسی هستند که از مصونیت های سیاسی و امتیازات و مزایای در خور توجهی برخوردار می باشند. ولی اعضای گروه دوم(کارمندان اداری فنی) است که مستشاران نظامی امریکا در زمره آنان شمرده می شود.
گروه سوم یعنی خدمه ماموریت غیر سیاسی به شمار می روند و گذرنامه خدمت در اختیار دارند، دارای امتیازات و مزایای کمتری هستند، که معمولن به صورت متقابل تعیین می گردد.
برای مثال در همان قانون ماده جنجال برانگیز گفته شده،که در ادامه خواهیم دید، مستشاران نظامی امریکا از مصونیت ها و معافیت های مربوط به«کارمندان اداری و فنی» برخوردار شده اند و در همان زمان نیز یکنفر ماشین نویس که از سوی دولت ایران در سفارت ایران در واشنگتن کار می کرده است، خود بخود جز«کارمندان اداری و فنی» شمرده می شده در برابر از همان مصونیت ها و معافیت ها برخوردار بوده است. و هریک از این دو نفر یعنی (مستشار نظامی امریکا در ایران و ماشین نویس ایرانی در سفارت ایران در امریکا) در صورت انجام دادن جنایتی در کشور جای ماموریتشان در همان کشور می توانسته اند آنها را بازداشت و محاکمه و کیفر بدهند.
با این ترتیب هیچگونه امتیاز کاپیتولاسیونی نه از سوی دولت ایران به امریکا و نه از سوی دولت امریکا به ایران داده نشده است.
متن قانون پروانه بهره برداری مستشاران نظامی امریکا از مصونیت ها و معافیت های نوشته شده در کنوانسیون وین:
این ماده که نخست در تاریخ 26 جولای1964(3 امردادماه 1343) در مجلس سنا و سپس در تاریخ 13 اکتبر1964(21مهرماه1343)در مجلس شورای ملی تصویب گردید و همزمان پس از امضا و مهر محمدرضا شاه برای اجرا به دولت ابلاغ شده بود، این همان قانونی است که از سوی مخالفان به نام «کاپیتولاسیون» موسوم گردید و از آن برای هجوم و مخالفت با محمدرضاشاه مورد سواستفاده قرار گرفت.
باز نمودن ماده مصوب 13اکتبر1964 (21مهرماه1343)
همانگونه که گفته شد و در متن ماده نیز به روشنی دیده می شود، سرپرست و کارکنان گروه های مستشاران نظامی امریکا، تنها از مصونیت ها و معافیت های «کارمندان اداری و فنی» موضوع بند(و)ماده یکم قرارداد وین برخوردار شده اند.
متن یکم و بند(و) قرارداد وین، که اصطلاح های نوشته شده در آن را تعریف کرده است چنین می باشد:
ماده یکم- در این قرارداد معنی های اصطلاح های زیر را به گونه ای روشن می سازد که در پایین آمده است:
الف- اصطلاح (رییس ماموریت) یعنی شخصی که از سوی کشور فرستنده مامور انجام وظیفه در این سمت می شود.
ب- اصطلاح(اعضا ماموریت) یعنی سرپرست ماموریت و کارکنان ماموریت
ج- اصطلاح( کارمندان ماموریت) یعنی(کارمندان سیاسی) (کارمندان اداری و فنی) و
(خدمه ماموریت).
د-اصطلاح(مامورسیاسی) یعنی آن دسته از کارمندان ماموریت که دارای سمت سیاسی (دیپلمات) می باشند.
ه-اصطلاح(کارمندان سیاسی) یعنی سرپرست ماموریت یا یکی از کارمندان سیاسی ماموریت.
و-اصطلاح(ماموران اداری و فنی) یعنی آن دسته از(کارمندان ماموریت) که در اموراداری و فنی ماموریت کار می کنند.
ز- اصطلاح(خدمه) یعنی آن دسته از کارکنان ماموریت که در امور خانگی ماموریت کار می کنند.
ح- اصطلاح( خدمتکار شخصی) یعنی کسانیکه خدمتکار یکی از اشخاص ماموریت بوده، و مستخدم کشور فرستنده نمی باشد.
ط- اصطلاح(اماکن ماموریت) یعنی ساختمان و یا قسمتهایی از ساختمان و زمین چسبیده به آن که مالک آن هر که باشد، برای انجام م هدف های ماموریت از جمله برای جایگاه زندگی(سرپرست ماموریت) مورد استفاده قرار گیرد.
میزان مزایا و مصونیت های مربوط به کارمندان اداری و فنی
اکنون که از متن بند(و) ماده یکم قرارداد وین و ویژگی های «کارمندان اداری و فنی» که مستشاران نظامی امریکا در ردیف آنان قرار گرفته اند، آگاهی یافتیم، باید ببینیم که این کارمندان بموجب قرارداد نام برده شده دارای چه معافیت ها و مصونیت هایی می باشد.
بند2 از ماده37- پیشنهاد برقراری مزایا برای کارمندان اداری و فنی
ماده37- کارمندان اداری و فنی ماموریت ، همچون بستگان آنها که اهل خانه آنها هستند به شرط آنکه تبعه کشور پذیرنده، و یا ماندگاری همیشگی آن کشور نباشند از مزایا و مصونیت های نوشته شده در مواد 29 تا35 بهره مند خواهند بود. ولی مصونیت از صلاحیت مقامات دولت پذیرنده در امور مدنی اداری موضوع بند یکم ماده 31 شامل کارهای خارج از وظایف آنها نخواهند شد.
اشخاص گفته شده همچنین از مزایای گفته شده در بندالف ماده 36 در موارد اشیایی که برای منزل خود وارد می کنند، استفاده خواهند نمود.
و اما چون دادن تمام امتیازها و مصونیت های سیاسی به «کارمندان اداری و فنی» کاری غیر منطقی به نظر می رسیده است، از این روی اکنون بیشتر کشورها بموجب بند یک از ماده 32 کنوانسیون که با توضیحی که در زیر آمده به دولت های فرستنده مامور اختیار کناره گیری از آن مزایا و مصونیت ها را داده است، بطور متقابل کناره گیری خود را از حق مصونیت قضایی در امور جزایی در مورد«کارمندان اداری و فنی» اعلام داشته اند. و سفارت امریکا نیز به نمایندگی از سوی دولت آن کشور همین کناره گیری را آشکارا در مورد مستشاران نظامی امریکایی آگاه ساخته بود.
ماده32-دولت فرستنده می تواند انصراف خود را از مصونیت قضایی نمایندگان سیاسی و اشخاصی که بر بر طبق ماده 37 از مصونیت برخوردار می شوندبه آگاهی برساند.
متن آگاه ساختن، انصراف سفارت امریکا از مصونیت قضایی در مورد جنایات ارتکابی بوسیله ی مستشاران امریکایی:
در پی تصویب ماده یکم قانون دادن مصونیت ها و مزایای مربوط به «کارمندان اداری و فنی» نوشته شده در بند(و) ماده یکم کنوانسیون وین به مستشاران نظامی امریکا وزارت امور خارجه ایران در تاریخ 9 دسامبر1964(18آذرماه 1343) در دو بخش یادداشت به شماره های 9760 و 9762 موضوع را به آگاهی سفارت امریکا در تهران رسانده است.
سفارت امریکا در پاسخ این دو یاداشت، در نامه ای که، درست همانند آن در اینجا آورده شده بسیار آشکار و رسمی به آگاهی رسانده است که:
بلندپایه گان دولت امریکا از هر گونه درخواست بلندپایه گان دولت ایران برای چشم پوشی از مصونیت سیاسی در موارد دارای اهمیت ویژه با علاقه مندی کامل استقبال خواهد نمود.
متن نامه سفارت امریکا:شماره 282تهران9دسامبر1964
سفارت امریکا در تهران، تشکرات و ارادات(سپاسگزاری) صمیمانه خود را تقدیم وزارت امور خارجه پادشاهی ایران می نماید و احترامن دریافت یاداشت های شماره 9760 و شماره 9762، هر دو مورخ 9 دسامبر1964 آن وزارتخانه، و در پاسخ به یاداشت شماره299 مورخ 18دسامبر1963 این سفارتخانه را به آگاهی می رساند و تایید می نماید که یاداشت های نام برده شده در بالای آن وزارتخانه به هر روی از سوی ما، در حکم پاسخی مطلوب و پذیرفتنی به یاداشت شماره423 مورخ19 مارس 1962 میلادی این سفارتخانه محسوب می شود.
در خصوص این تبادل یاداشت ها و هم آهنگ با آن بر اساس شرایط گفته شده در ماده32 «پیمان نامه وین» این سفارت خانه خوشوقت است به آگاهی برساند که بلندپیگان دولت امریکا از هرنوع درخواست بلند پایه گان دولت پادشاهی ایران، با علاقه مندی کامل استقبال خواهد نمود و تایید می شود که موارد دارای اهمیت ویژه در این خصوص، موارد مربوط به جنایات مشخص و واقعن سزاوار سرزنش خواهند بود و جز این نیست.
سفارت امریکا در تهران از زمان بدست آمده استفاده نموده، یکبار دیگر عالیترین مراتب احترام ها و سپاس های خود را تقدیم آن وزارتخانه می نماید.( سفارت امریکا در تهران)
مخالفان شاه و تفسیرگران ناجوانمرد تنها بند(2) از ماده(37) در مورد دادن تمام مزایا و مصونیت های پیشنهادی در مورد «کارمندان اداری و فنی» را بعنوان مزایای قطعی آنان نام برده اند، اما از اینکه دولت های امریکا و ایران با ستناد، اختیار بدست آمده از (بند1) از ماده(32) عملن و بطور رودرو از دادن این مزایا به «کارمندان اداری و فنی» یکدیگر خودداری کرده اند، اصلن هیچ سخنی بمیان نیاورده اند.
پایان
منابع
اسناد معاهدات دو جانبه ایران با سایر دول/ دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی جلد 2
نخست وزیر ایران از مشیرالدوله تابختیار/دکتر باقر عاقلی
زندگی سیاسی قوام السلطنه/جعفر مهدی نیا
یادداشت های سیاسی حسن ارسنجانی
