دادن کاپیتولاسیون به مستشاران امریکا یک دروغ بزرگ / فروزان جهرمی (بخش اول)

در روز چهارم آبان ماه 1343 خورشیدی خمینی سخنرانی خود را در قم در مورد قانونی که او آن را به اشتباه کاپیتولاسیون نام نهاده بود ایراد کرد.و از زمانی که جمهوری اسلامی بر ایران حاکم شد در 13 آبان که سالروز تبعید او به ترکیه به دلیل همان سخنرانی می باشد رسانه های گروهی در مورد این قانون با همان عنوان اشتباه کاپیتالاسیون سخن به میان می آورند.

وهمچنین کسانی با ادعای روشنفکری  از این نظریه اشتباه پشتیبانی کرده و قانون تصویب شده را مصونیت ها و مزایای مربوط به کاپیتالاسیون به مستشاران نظامی امریکا می دانند به همین دلیل باید به بررسی واقعیتها و درستی ها پرداخت.

تاریخچه کلی از آغاز روابط سیاسی و نظامی ایران با امریکا

نخستین پیمان برای برقراری روابط سیاسی بین ایران و امریکا به نام پیمان دوستی و بازرگانی در تاریخ 13 دسامبر 1856(22آذر1235) در قسطننطنیه، بین فرخ خان غفاری، ملقب به امین الملک ایلچی سفیرکبیر ایران در فرانسه و کارول مسپتس، وزیر مختار امریکای شمالی در دربار عثمانی منعقد گردیده است.

بموجب ماده 2 این پیمان دولت امریکا از حقوق مربوط به کشورهای کامله الوداد برخوردار شده که منظور از این اصطلاح همان مقرارت «کاپیتالاسیون» بوده است.

با اینکه این پیمان در تاریخ 16فوریه1857(28بهمن ماه1235)به توشیح ناصرالدین شاه رسید و از نظر ایران باید به آن عمل می شد، اما دولت امریکا تا نزدیک به 26 سال پس از آن در مورد برقراری روابط با ایران اقدامی به عمل نیاورده است.

در تاریخ 5اوت1882(14امرداد1261) کنگره امریکا قانون تاسیس سفارت در تهران را به تصویب رسانید و چند ماه پس از آن در ژانویه سال 1883(دی ماه 1261) نخستین سفیر امریکا در ایران تعیین و به تهران فرستاده شد.

نخستین وزیر مختار ایران در امریکا نیز حسینقلی خان صدرالسلطنه، پسر چهارم میرزاآقاخان نوری، بوده که در ژوئن سال1888(تیرماه1267) به این سمت برگزیده شد و به آن کشور روانه گردیده است.چون این شخص در سال پیش از  رسیدن به این مقام به حج رفته بود در زمان رفتن به محل ماموریت خود از سوی ناصرالدین شاه به لقب (حاجی واشنگتن) ملقب گردیده است. ورود او  به واشنگتن با نخستین عیدقربان پس از حاجی شدن همزمان بوده، که به عنوان نخستین اقدام خود در امریکا به اجرای مراسم قربانی گوسفند در محل سفارتخانه دست زده است.

از آن تاریخ تا زمانیکه پادشاهی به خاندان پهلوی منتقل گردیده است، به دو مورد ماجرای جنجال برانگیز استخدام دو هیئت مستشاری از امریکا بر می خوریم، که نخست به ریاست مورگان شوستر 1911میلادی   (1290خورشیدی)و مورد دیگر به ریاست آرتورمیلیسپود1922میلادی(1301خورشیدی) بوده است.

هرچند که استخدام گروه دوم پس از کودتای 1299 انجام شده و تا نزدیک دوسال پس از آن از به پادشاهی رسیدن رضاشاه ادامه داشته است، اما در طول پادشاهی این پادشاه هیچ مستشار امریکایی برای ایران استخدام نشده است.

در زمان پادشاهی محمدرضاشاه نخستین مستشاران امریکایی که به ایران دعوت شدند گروهی بریاست آرتورمیلیسپو بود. لایحه استخدام این شخص در تاریخ 12 نوامبر1942(21 آبان 1321)در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. اما پس از دو سال به دلیل اختلافاتی که با دولت ایران پیدا کرده بود،از کار برکنار گردید و استعفایش در تاریخ فوریه 1945(19 بهمن1323) از سوی مجلس شورای ملی پذیرفته شد. ترتیب استخدام آرتورمیلیسپو و گروه مستشاران زیر نظر او هر دوبار( چه در دوران احمدشاه قاجار و چه در زمان محمدرضاشاه پهلوی) هنگامی داده شده که میرزا احمد قوام، قوام السلطنه به عنوان نخست وزیر خدمت می کرده است.

حسن ارسنجانی در یاداشت های سیاسی خود در این رابطه چنین نوشته است:

قوام السلطنه عقیده داشت که امریکا هیچگونه خطر استعماری برای ایران ندارد، زیرا میان ایران و امریکا اقیانوس ها فاصله است در حالیکه انگلیس و روسیه برای بلعیدن ما دهان باز کرده اند، امکان ندارد که دولت سومی از جمله امریکا بتواند ایران را زیر سلطه خود درآورد.

در دوره دوم زمامداری خود پس از شهریور 1320 در سال 1321 از نو به فکر جلب سیاست امریکا افتاد او موافقت کرد در دوره اشغال نظامی ایران از سوی شوروی و انگلیس، ارتش امریکا به ایران بیاید.

او در دوره چهارم زمامداری خود در سال 1324 همین سیاست را پیگیری کرد و برای تحقق برنامه 7ساله، از کارشناسان امریکایی دعوت نمود، او کوشش کرد که با استقراض از بانک بین المللی برنامه7ساله خود را به مرحله اجرا درآورد، ولی عمر دولت او کفاف نداد.« زندگی سیاسی قوام السلطنه تالیف جعفرمهدی پیرنیا»  

یک بار دیگر قوام السلطنه در تاریخ 26 ژانویه1946( 6 بهمن 1324) به نخست وزیری انتخاب گردید. او در این دوره از نخست وزیری خود که ایادی روسیه آذربایجان را بصورت خودمختار درآورده بودند، موجبات تخلیه ایران را از نیروهای بیگانه و بازگرداندن آذربایجان را بایران فراهم ساخت.

در26 مهرماه1326 گفتگوهای قوام السلطنه  به نتیجه رسید و دولت با انعقاد پیمان محرمانه نظامی با امریکا، به مستشاران نظامی آن کشور حق انحصاری دخالت در ارتش ایران را داد. رادیو لندن خبر بستن قرارداد محرمانه نظامی ایران و امریکا را  پخش کرد، سفارت شوروی دست به اعتراض زد،دولت قوام تکذیب کرد، اما انگلیسی ها از آرشیو ثبت قراردادهای سازمان ملل، قرارداد را به صفحه های روزنامه ها کشاندند. چنین بود که شرایط برای سقوط دولت قوام آماده شد.

در تاریخ 6اکتبر1947(13 مهرماه 1326) به دستور قوام السلطنه نخست وزیر وقت، بین محمودجم که وزارت جنگ را بر عهده داشته، به نمایندگی از سوی دولت ایران و ژرژآلن سفیرکبیر امریکا به امضا رسیده است.(این قرارداد در صفحه های64 تا 70جلد دوم کتاب اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول، منتشره توسط دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، زیر عنوان سند شماره20 درج شده است) ماده 24-تا مدتی که این قرارداد یا تمدید آن معتبر است، دولت ایران هیچگونه مامورین خارجی دیگر را برای انجام هیچگونه وظایف مربوط به ارتش ایران استخدام نخواهد نمود. مگر با توافق نظر مشترک میان دولت های امریکا و ایران.

بموجب ماده 11 قرارداد، اعضای هیئت مستشاران نظامی در صورت تخلف از قوانین و مقرارت دولت ایران ممکن است از خدمت در ارتش ایران معاف گردند در این صورت تخلف از قوانین و مقرارت دولت ایران ممکن است از خدمت در ارتش ایران معاف گردند در این صورت تنها استحقاق دریافت هزینه  برگشت به آمریکا را خواهند داشت.

بموجب سند مندرج در صفحه 966 جلد 5 اسناد محرمانه وزارت امورخارجه امریکا مربوط به سال 1947 میلادی، در همان روزی که قرار داد اعزام افسران و سربازان جدید امریکایی بین ژرژآلن سفیرکبیر امریکا در ایران و محمودجم وزیر جنگ ایران به امضا رسیده است این دو نفر قرارداد استخدام مستشاران گذشته را نیز در همان تاریخ6 اکتبر1947( 13مهرماه1326) مفاد جدید را تمدید کرده اند.

بطوریکه می بینید، پیش از اینکه محمدرضاشاه پهلوی در حکم وزنه سنگین، ترازوی سیاست ایران جلوه گر شود، در زمان نخست وزیری قوام السلطنه که بیش از هر نخست وزیر دیگری نسبت به شاه بی اعتناعی می کرده است، پای مستشاران امریکایی به ایران باز شده، و آنان از هر نوع مصونیت و مزایایی برخوردار شده بودند.

بموجب همان سند مندرج در صفحه964 جلد5 اسناد محرمانه وزارت خارجه امریکا و نیز بموجب مواد 2و3 قرارداد مورد بحث قرار بود که این قرارداد تا تاریخ 20 مارس 1949 میلادی(29اسفندماه 1327)به قوه خود باقی باشد، و دولت ایران در صورت تمایل به تمدید آن می بایست پیشنهاد خود را نوشته پیش از تاریخ 21 سپتامبر 1948میلادی(30 شهریور 1327) به دولت امریکا تسلیم نماید و دولت امریکا نیز موظف بود که پیش از تاریخ دسامبر1948(29 آذر 1327) اقدام نماید.

اعلام تمایل ایران به تمدید قرارداد پیش از تاریخ(30شهریورماه1327) در زمان نخست وزیری عبدالحسین هژیر و توسط سپهبد امیراحمدی انجام شده است.

عبدالحسین هژیر از نظر دولت انگلستان، یکی از بدسابقه ترین افراد بود، زیرا که او در کابینه قوام السلطنه(همان کابینه ای که قرارداد استخدام مستشاران امریکایی را بست) وزارت دارایی را به عهده داشت. از سوی دیگر عبدالحسین هژیر در مورد استیفای حقوق ملت ایران از نفت جنوب در صدد اجرای تنظیم لایحه ای مشتمل بر 25 مورد از تخلفات اساسی و غیرقابل انکار شرکت نفت ایران و انگلیس از مفاد قرارداد 1933 را، از آن شرکت درخواست کرده بود، که نمایندگان خود را برای گفتگو در مورد تخلفات در اجرای قانون تصویب شده به ایران بفرستند.

به این ترتیب چون آشکار بود کهاو در این دوره از نخست وزیری، با پشتیبانی شاه به اقدامات گذشته خود در سمت و سوی طرفداری از امریکا و مخالفت با انگلیس ادامه خواهد داد، از جمله استیفای حقوق از دست داده شده ی ملت ایران از نفت جنوب را پی گیری خواهد کرد، همچنین تمایل دولت ایران به تمدید استفاده از مستشاران امریکایی را اعلام خواهد کرد، بنابراین جای هیچگونه شگفتی نیست، از همان روزی که مجلس شورای ملی به او ابراز تمایل نمود، انگلواسلامیست ها و سایر انگلوفیل ها تمام ایادی خود را در تمام جبه ها بر علیه او بسیج کنند.

ساعت11 صبح روزی که هژیر در کاخ منتظر فرمان نخست وزیری خود بود، عده بسیاری از طبقه های مردم و بویژه دانشجویان حقوق و فنی با صف های منظم در میدان بهارستان گردآمدند و ضمن دیدار با نمایندگان اعتراض خود را نسبت به تمایل مجلس به نخست وزیری هژیر بیان نمودند. بازاری ها و اصناف با صلاح دید و راهنمایی آیت..کاشانی مغازه های خود را تعطیل و در میدان بهارستان اجتماع کردند، و ضمن ایراد سخن نمایندگان مجلس را به باد ناسزا گرفتند...به دستور دولت و ریس مجلس، پلیس برای پراکنده ساختن مردم وارد معرکه شد. تیراندازی آغاز گردید و مردم تظاهر کننده نیز با چوب و چماق به پلیس حمله کردند.

روز چهارم نخست وزیری هژیر، چند هزار بازاری و روحانی در حالیکه قرآن بر سر داشتند، به رهبری سیدمجتبانواب صفوی، رییس فداییان اسلام، در میدان بهارستان علیه هژیر تظاهرات پرداختند و اعلامیه  بسیار تند آیت...کاشانی علیه نمایندگان مجلس بین مردم تهران پخش شد.

هنگامی که هژیر وزیران خود را به مجلس شورای ملی معرفی می کرد،در لژ تماشاچیان مجلس تظاهرات شدیدی علیه او بر پا بود و صدای مرگ بر هژیر مزدور و بی دین در فضای تالار آشکار مجلس تنین انداز گردید.

در همین جلسه حسین مکی، ابوالحسن حائری زاده، عبدالقدیرآزاد و رحیمیان، در باره زدوخوردهای چند روز گذشته علیه او اعلام جرم کردند.(نخست وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار-دکترباقر عاقلی ص 50/248) عبدالحسین هژیر در برابر فضایی که مخالفین برای او ساخته بودند، با وجود بیشترین آرا آورده بود پس از 5 ماه در27اکتبر 1948(آبانماه 1327) از کار کناره گیری کرد...

ادامه دارد...